عناصر به معنی ریشه است و چون ساختمان تمام موجودات زنده و آلی خواه گیاهی خواه حیوانی، (جانداران) از چهار منبع بزرگ ریشه می گیرد، این چهارپایه اساسی را پشتیبان ارکان اربعه و یا به عبارتی دیگر عناصر چهارگانه نامیده اند.
ماییم و می و طرب و این کنج خراب جان ودل و جام و جامه بر درد شراب
فارغ ز امید رحمت و بیم و عذاب آزاد ز خاک و باد و از آتش و آب
«حکیم خیام نیشابوری»
عنصر خاک: کیفیت سرد و خشک
عنصر آب: سدر و مرطوب
عنصر هوا: گرم و مرطوب
عنصر آتش: گرم خشک
غلبه عناصر در انسان
عنصر آتش: فروردین،امرداد، آذر
الهان پذیر، پر انرژی، پرتحرک، عاشق زندگی، این افراد ظااهر را از باطن بیشتر دوست دارند، زود عصبانی و زود خاموش می شوند، کینه دردل نگه نمی دارند، در واقع مانند شعله های آتش تمام لحظات زندگی را در بر می گیرند و می سوزانند.
عنصر هوا: خرداد، مهر، بهمن
نیروهای ذهنی، با قدرت فرکانس بسیار قوی در گیرنده و فرستنده، دید بسیار قوی، فکر آزاد، هوش و ذهن بسیار قوی، مغرور و خودپسند، تندخو، حرکات خود را پنهان از چشم دیگران انجام می دهند.
عنصر خاک: اردیبهشت، شهریور، دی
مادی، اهلزندگی معمولی، عاشق مالکیت، متواضع و فروتن و ساکت می باشند و با حرمت و با احترام با دیگران رفتار می کنند.
عنصر آب: تیر، آبان، اسفند
احساساتی- زودرنجو عاطفی، استاد لذت بردن از تمام لحظات زندگی، روان پاک، همیشه مسرور و شادند و همیشه از دست و زبان بدگویان به عذاب می افتند.
در دین حضرت زرتشت
در بین عناصر چهاگانه آتش(آذر) سمبل پاکی است و احترام فوق العاده ای دارد و به همین دلیل ْتشکده های ایران دائما فروزان بوده، این احترام به حدی است که خدمان آتشکده ها برای اینکه آتش مقدس آلوده نشود در موقع نزدیک شدن به جایگاه آتش دهان و بینی خود را با دستاری می پوشانند.
از دیگر آیین زرتشت احترام به عناصر چهاگانه آب، آتش، خاک و هوا است.
ترکیب طبایع چو به کام تو دمی است
رو شاد بزی اگر چه بر تو ستمس است
با اهل خرد باش که اهل تن تو
گردی و نسیمی و غباری و دمی است
در دین زرتشتی برای هر سی روز ماه، نامی فرخنده است، که با هرمزد روز آغاز شده و به نام انارم پایان می یابد. نوشته ای از موبد موبدان آدرباد ماراسپندان که در روزگار ساسانیان می زیسته بر جای مانده که از برای هر روز به گونه ای امادین، کاری را سفارش کرده است:
1-هرمزد روز: خرم باش
2-بهمن روز: جامه نوش پوش
3-اردیبهشت روز: شادباش
4-شهریور روز: شادباش
5-خورداد روز: جوی کن
6-امرداد روز: دارو درخت نشان
7-دی به آذر روز: سر شوی و موی ناخن پیرای
8-آبان روز: از آب پرهیز کن و آب را میازار
9-خور روز :کودک به دبیرستان ده تا دبیر و فرزانه شود.
10-ماه روز :با دوستان نیک پرسش کن و تز ماه خدای آمد کار بخواه
11-ماه روز: با دوستان نیک پرسش کن و از ماه خدای، آمد کار بخواه
12-تیر روز: کودک به تیراندازی و نبرد و سواری آموختن قرست
13-گوش روز: پرورش گوساله کن و گاو به ورز آموز
14-دی به مهر روز: سرشوی و موی ناخن پیرای
15-مهر روز: اگر تو را از کسی مستمندی رسیده است پیش مهر بایست، از مهر داوری بخواه
16-سروش روز: آسایش روان خود را از سروش بخواه
17-رشن روز: روز کار سبک و کارهای ستایش و نیایش انر فرارونی پیش گیر
18-فروردین روز: سوگند مخور و آن روز ستایش فروهر پاکان و اشویان کن تا خشنودتر شوند
19-بهرام روزک خان و مان بن افکن تا زود به فرجام رسد و بر رزم و کارزار شو تا به پیروزی بازایی
20-رام روز: زن خواه و کار و رامش گیر و پیش دادوران شو تا به پیروزی و بختگی (آزادی و کام روایی) بازگردی
سرزمین آذربایجان از دیرباز یکی از هگواره های مهم زندگی و بالش آریاییانو یکی از مراکز فرهنگی و تاریخی فلات ایران بوده است.این خطه به عنوان سرزمین زایش زرتشت در درازای زمان بزرگترین و باشکوه ترین آتشکده های همه ادوار را در خود جا داده است. آتشکده باکو در حومه این شهر ( که هنوز فروزان است) و آتشکده آذرگشنسب در نیم روز شرقی دریاچه رضائیه از آن جمله اند. آذر گشنسب بزرگ ترین آتشکده دوره ساسانی و اخگر آن مقدس ترین آتش زمان بوده است. پادشاهان ساسانی پای پیاده به زیارت این مکان می رفتند و هدایایی باارزش و نفیس پیشگش آن می کردند. تاریخ نگاران اسلامی به اشتباه آن را تختگاه سلیمان نامیده و افسانه های مربوط به وی را با این آثار تطبیق دادند. ولی امروزه می دانیم که شهر شیز و آذر گشنسب نسبتی با تختگاه سلیمان و سایر افسانه های مشابه ندارد. آذر گشنسب مجموعه نسبتا بزرگی از سازه های دینی و تشریفاتی و سیاسی زمان ساسانی است که در دوره ایلخانی دگرگونی های جزیی در آن داده شده است. این شهر در پارینه به علت هدایای باارزش و گرانی که به آن پیشکش می شد بسیار ثروتمند به شمار می رفت ولی در اواخر دوره شهریاری خسروپرویز ساسانی به انتقام ویرانی شهرها و یادگارهای مسیحی به دست رومیان ویران شده و به تاراج رفت. جنگ های 25ساله خسرو با روم در نیمه نخست به سود ایران پیش رفت و ایرانیان تا قلب روم پیشروی کردند اما در پی فاح بخش هایی از روم به دست خسرو و آورده شدن صلیب مقدس به ایران که رومیان اعتقاد داشتند حضرت مسیح (ع) را بر آن کشته اند، امپراتور روم با تحریک احساسات مذهبی مسیحیان به جنگ با خسرو آمد و در نیمه دوم جنگ ها این خسروپرویز بود که شکست های پی در پی را متحمل می شد و آذرگشنسب نیز بعد از این ضربه سهمگین و به یغما رفتن گنجینه اش، دوران افول خود را آغازید. البته صلیب مقدس در دوران شهریاری پوراندخت به رومیان بازپس داده شد ولی جنگ های فرسایشی ایران وروم به اعتقاد استاد پور داوود یکی از زمینه های مهم ضعف و شکست هر دو امپراتوری به شمار می رود. در وسط شهر شیز دریاچه ای کوچک هست که راز آن هنوز کشف نشده. اگر با این آب خاک را خیس کنند. تبدیل به سنگ می شود. و هر کس در آن شنا کند زنده از آب بیرون نمی آید. ابن خردادبه می نویسد آتش آذرگشنسب سرچشمه همه آتش های سپند (مقدس) در ایران است. این مجموعه 12 هکتاری در دوران هخامنشی برپا شده و نام شیز یادگار همان دوران است و در زمان ساسانیان به اوج شکوهمندی رسید. برخی از پادشاهان لبزرگ ساسانی در آذرگشنسب تاجگذاری و سوگند وفاداری به مرز پر گهر خویش یاد کرده اند.
ایرانیان هزارها سال ملک بودند، و یک لحضه محتاج عرب نشدند. و عرب سه ده سال حکومت نرانده اند و یک ساعت هم از ایرانیان بی نیاز نمانده اند.
سلیمان بن عبدالملک خلیفه امویاستاد ادیب برومند
ای وطن، ای زادگه پاک ما ای گهرین مزر طربناک ما
ای فرح انگیزترین بوم و بر در نظر مردم صاحب نظر
آینه افروز نشاط و امید چهره گشاینده پیک نوید
جای نیاکان فروزنده بخت بر زبر چرخ برین برده رخت
داده به ما تربیت و برگ و ساز کرده ز ما رفع، فراوان نیاز
ای وطن، ایزخاک تو مشکینه بوی جلوه گه منزلت آبروی
شیفته ام بر تو و آثار تو آن همه آثار گرانبار تو
مخزن فرهنگ تو پر گوهر است هر گهرشگنج پرور است
علم و هنر را تو کهن بستری در همه اقطار، ادب گستری
دامن فرهنگ تو گسترده است بس هنری مرد که پرورده است
گستره اش بوده ز چین تا به روم از ادب و حکمت و دیگر علم
در همه جا نام بزرگان تو زبده ادیبان سخندان تو،
نام حکیمان و مهین عارفان نغمه سرایان گشاده زبان،
در دل خاصان شده خاطرنشین جلوه گه تهنیت و آفرین
دفتر هر یک به کتب خانه هاست نادره گنجینه دردانه هاست
سعدی و فردوسی از آن تواند حافظ و جامی ز جهان تواند
بوعلی و بوالفرج و بوسعید لوکری و خواجه رشید و عمید
رازی و خوارزمی و عین القضات خواجه نصیر آن همه گه ذی حیات
صائب و خیام نظامی همه شهره به زیبنده کلامی همه
صابر و بیرونی و فارابی ات زین همه رخشنده جهان تابی ات
آن کت از او دولت سلطانی است مولوی و افضل و خاقانی است
شاید اگر یاد سنایی کنم از سخنش راز گشایی کنم
باد به عطار و سنایی درود کز دمشان دل به فراغت غنود
چون سخن از دمی سر کنم شاید اگر ناز بر اختر کنم
یافت صفاهان ز هنرها جمال داد جمالش به فضیلت کمال
طالب و مختاری و ابن یمین خالق بس شعر شکوه آفرین
چون سخن از شیخ شهاب آورم حکمت او زیب کتاب آورم
ای وطن، ای کشور مینوطراز ای شده آرامگه اهل راز
یکسره از نام بزرگان تو پر شده اوراق زرافشان تو
گربنگارم، قلمم یار نیست کان همه دفتر آمار نیست
مفتخرم از تو و فرهنگ تو از تو و تاریخ گرانسنگ تو
هر چه کند جلوه آینه ات شرح دهد شوکت دیرینه ات
فرض بود بر همه ایرانیان پاس وطن، پاس مشاهیر آن
شاید اگر در ره او جان دهند جان به سرافرازی ایران دهند
عبدالله صالحی (حیران)
ای میهن پاک جاودانم نام تو نیفتد از زبانم
در حفظ کیان تو چنانم یک جان نه که صدهزار جانم
(برخاک مبارکت فشانم)
گر گشته هزار بار ویران از ظلم شکندر و انیران
بوم و بر مامن دلیران بر پای ستاره مام ایران
آزاده دیار باستانم
گاهی شده ای اسیر ضحاک گل های جوان فکند بر خاک
پیراهن عفتت یشد چاک از لوث ستم نمودنت پاک
رهجوی درفش کاویانم خاکت زر وگهریز
تاریخت از افتخار لبریز از کورش و کیقباد و پرویز
باغ هنرت چنان دلانگیز کز وصف تو سخت ناتوانم
دریای خزر چو تاج زرین بر تارک توست ماه پروین
بیگانه اگر نکرد تمکین از عهد و وفا و رسم دیرین
تامرز تباهیش برانم دادار پرست اهرمن سوز
بنیاد گزار مهر و نوروز علامه دهر اگر شب و روز
در مکتب توست دانش آموز خود فخر بود به این و آنم
فرزانه مهرورز، زرتشت شمشیر خرد نهاد در مشت
عفریته جهل را هم او کشت من بر سیهی چو کرده ام پشت
رو کرده به روشنی روانم گفتار نکوست دفتر من
کردار نکوست باور من اندیشه نیک در سر من
زایل نشود ز خاطر من ققنوس صفت اگر خموشم
در جهل نخفته ام، بهوشم چون می ز درون خود بجوشم
بر کاخ ستم اگر خروشم فریاد بلند آسمانم
یکچند نزار و زار و مغموم یکچند چو کودکان مظلوم
یکباره بسان بختک شوم بر خصم بتازی از برو بوم
حیرانم و راز این ندانستم دریای مازندران یا کاسپین